मूलभूत अधिकार (Fundamental Rights)

भारतीय संविधानानुसार प्रत्येक नागरिकाला काही मूलभूत अधिकार (Fundamental Rights) दिले गेले आहेत. हे अधिकार लोकशाहीची पायाभरणी करतात आणि व्यक्तीचे सर्वांगीण व स्वतंत्र अस्तित्व टिकवण्यासाठी हमी देतात. हे अधिकार संविधानाच्या भाग-३ (कलम १२ ते ३५) मध्ये नमूद आहेत.

---

🟢 भारतीय संविधानातील ६ मूलभूत अधिकार

१) समतेचा अधिकार (Right to Equality) – कलम १४ ते १८

• कलम १४ – कायद्यापुढे सर्व समान आहेत व कायद्याचे समान संरक्षण.

• कलम १५ – धर्म, जात, लिंग, जन्मस्थान या आधारावर भेदभावास मनाई.

• कलम १६ – सार्वजनिक नोकऱ्यांमध्ये संधीची समानता.

• कलम १७ – अस्पृश्यता प्रथा नष्ट केली.

• कलम १८ – पदव्या (Titles) बंद केल्या, फक्त शैक्षणिक व लष्करी पदव्या दिल्या जाऊ शकतात.

---

२) स्वातंत्र्याचा अधिकार (Right to Freedom) – कलम १९ ते २२

• कलम १९ – सहा मूलभूत स्वातंत्र्ये:

  1. वाक्‌स्वातंत्र्य व अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य.

  2. शांततेत जमण्याचा अधिकार.

  3. संघटना स्थापन करण्याचा अधिकार.

  4. देशभर हालचाल करण्याचा अधिकार.

  5. कुठेही राहण्याचा अधिकार.

  6. कोणत्याही व्यवसाय/उद्योग करण्याचा अधिकार.

• कलम २० – फौजदारी कायद्यांत संरक्षण (एकाच गुन्ह्याकरिता दोनदा शिक्षा नाही).

• कलम २१ – जीवन व वैयक्तिक स्वातंत्र्याचा अधिकार.

• कलम २१अ – ६ ते १४ वर्षांपर्यंत मोफत व सक्तीचे प्राथमिक शिक्षण.

• कलम २२ – अटक व नजरकैदेसंबंधी संरक्षण.

---

३) शोषणाविरुद्धचा अधिकार (Right against Exploitation) – कलम २३ ते २४

• कलम २३ – मानवी तस्करी, बळजबरी मजुरी व जबरदस्तीची मजुरी यास बंदी.

• कलम २४ – १४ वर्षांखालील मुलांना कारखान्यात, खाणींमध्ये किंवा धोकादायक उद्योगात काम करण्यास बंदी.

---

४) धर्मस्वातंत्र्याचा अधिकार (Right to Freedom of Religion) – कलम २५ ते २८

• कलम २५ – धर्माचे स्वातंत्र्य, कोणताही धर्म मानण्याचा, आचरण करण्याचा व प्रचार करण्याचा अधिकार.

• कलम २६ – धार्मिक व्यवहार व्यवस्थापित करण्याचा अधिकार.

• कलम २७ – कोणालाही कर भरायला भाग पाडू नये जर तो कर एखाद्या विशिष्ट धर्माच्या प्रचारासाठी वापरला जाणार असेल.

• कलम २८ – धार्मिक शिक्षणावरील निर्बंध (सरकारी शाळांत धार्मिक शिक्षण नाही).

---

५) संस्कृती व शैक्षणिक अधिकार (Cultural and Educational Rights) – कलम २९ ते ३०

• कलम २९ – अल्पसंख्याकांच्या भाषा, लिपी व संस्कृतीचे संरक्षण.

• कलम ३० – अल्पसंख्याकांना शैक्षणिक संस्था स्थापन व चालवण्याचा अधिकार.

---

६) घटनात्मक उपायांचा अधिकार (Right to Constitutional Remedies) – कलम ३२

• हा अधिकार “हृदय व आत्मा” (Heart and Soul of Constitution) म्हणून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी म्हटला आहे.

• नागरिक आपल्या अधिकारांचे उल्लंघन झाल्यास थेट सर्वोच्च न्यायालयात किंवा उच्च न्यायालयात जाऊ शकतात.

• न्यायालय खालील प्रतिबंधक आदेश (Writs) जारी करू शकते :

  1. हॅबियस कॉर्पस (Habeas Corpus) – अनधिकृत नजरकैदेतून मुक्तता.

  2. मँडेमस (Mandamus) – सार्वजनिक अधिकाऱ्याला त्याचे कर्तव्य पार पाडण्यास भाग पाडणे.

  3. प्रोहिबिशन (Prohibition) – खालच्या न्यायालयाला अधिकारक्षेत्राबाहेर न जाण्याची मनाई.

  4. सर्टिओरारी (Certiorari) – खालच्या न्यायालयाचा आदेश रद्द करणे.

  5. क्वो-वारंटो (Quo Warranto) – एखाद्या व्यक्तीकडे पद धारण करण्याचा कायदेशीर अधिकार आहे का याची चौकशी.

---

🔑 निष्कर्ष

भारतीय संविधान नागरिकांना ६ मूलभूत अधिकार प्रदान करते :

1. समतेचा अधिकार.

2. स्वातंत्र्याचा अधिकार.

3. शोषणाविरुद्धचा अधिकार.

4. धर्मस्वातंत्र्याचा अधिकार.

5. संस्कृती व शैक्षणिक अधिकार.

6. घटनात्मक उपायांचा अधिकार.

हे अधिकार प्रत्येक व्यक्तीचे मान, स्वातंत्र्य आणि समानता यांची हमी देतात आणि भारताला एक सशक्त लोकशाही बनवतात.

आपण वरील लेख सविस्तरपणे वाचल्याबद्दल धन्यवाद! लवकरच भेटू पुढील नवीन विषयासह...